راهکار بی‌اثر کردن تحریم‌ها؛ اروپا یا اقتصاد مقاومتی؟
«با توافق هسته‌ای مشکلات اقتصادی کشور به‌ویژه در مسائل بانکی و ارزی حل‌نشد و تلاش‌های دولت برای گشایش اقتصادی از طریق برجام و حفظ آن با کمک اروپا نیز از ابتدا تا کنون بی نتیجه بوده است. این درحالی است‌که با استفاده از ظرفیت‌های اقتصاد مقاومتی می‌توان به بی‌اثر کردن تحریم‌ها و مقاوم‌سازی اقتصاد کشور پرداخت».
روابط ایران با اتحادیه اروپا و آمریکا در طول این چهار دهه انقلاب اسلامی با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. چنانچه که کیفیت روابط ایران و آمریکا بر روابط ایران و اتحادیه اروپا تاثیر گذاشته است. در اوج مسئله هسته‌ای، اروپا و آمریکا وارد همگرایی با یکدیگر شدند که تعامل و نزدیکی این دو منجر به افزایش فشارها بر ایران شد. با توافق هسته‌ای و دوران پسا برجام، اتحادیه اروپا رویکرد تعاملی‌تر با ایران به خاطر حل شدن مسئله هسته‌ای اتخاذ کرد؛ اما با ورود ترامپ به کاخ سفید و رویکرد تهاجمی که وی نسبت بر برجام دارد، اتحادیه اروپا در نقش پلیس خوب، راه خودش را از آمریکا جدا کرد و قدرت‌های بزرگ اروپایی امضاکننده برجام، با یک اعلامیه مشترک نگرانی خود را از موضع‌گیری رئیس‌جمهور آمریکا در مورد توافق هسته‌ای اعلام کردند. حال پرسش این است که اتحادیه اروپا تا کجا به این مخالفت و واگرایی خود با آمریکا ادامه خواهد داد؟ و آیا ایران می‌تواند به اروپا، برای حفظ برجام و بی‌اثر کردن تحریم‌ها امیدوار باشد؟
کشورهای عضو اتحادیه اروپا را می‌توان به سه گروه؛ تروئیکا، اعضای موثر و اعضای تابع تقسیم کرد و وقتی‌که از اتحادیه اروپا صحبت می‌شود بیشتر منظور همین اعضای تعیین‌کننده یا تروئیکا هستند. پیوندهایی که میان اتحادیه اروپا و آمریکا در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی وجود دارد بیشتر توسط همین تروئیکای اروپائی دنبال می‌شود. این پیوندهای قوی با آمریکا مانعی بر سر اتخاذ سیاست‌های مستقل اروپا در مورد مسائل بین‌المللی خواهد بود و اروپا هم تمایلی نخواهد داشت که برخلاف این پیوندها، سیاست‌هایی را که حساسیت آمریکا را برمیانگیزد، در پیش گیرد. چنانچه که می‌توان به همگرایی و واگرایی آمریکا-اروپا و تاثیر آن بر ایران، در طول چهار دهه انقلاب اشاره کرد.
۲۰۰۱-۱۹۷۹(دوره واگرایی): در این برهه زمانی با توجه به رویکرد ایران و سیاست‌های تنش‌زدایی که در پیش‌گرفته بود روابط ایران و اروپا روابطی تعاملی بوده و متغیر آمریکا در این روابط چندان نقش نداشته است. هرچند که آمریکا با طرح داماتو ایران را تحریم کرده بود ولی کشورهای اروپایی با طرح آمریکا مخالفت کردند. چنانچه که شرکت‌های توتال فرانسه، انی ایتالیا، اینپکس ژاپن، شل بدون توجه به تحریمهای آمریکا علیه ایران، در بخش انرژی ایران حدود ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کردند. افت‌وخیزهای روابط این دو در این برهه زمانی بیشتر ناشی از کنش‌های دو طرف (حمایت‌های اروپا از صدام و مجاهدین خلق و انتقادات ایران از این اقدامات) بود تا اینکه متاثر از مداخله‌گری آمریکا باشد.
۲۰۱۵-۲۰۰۱ (دوره همگرایی): با ایران هراسی‌ای که آمریکا علیه ایران شکل داد، تهدید ایران در مجامع بین‌المللی شدت گرفت و این امر کشورهای اروپایی را بر آن داشت تا به همکاری با آمریکا علیه ایران بپردازند. برای نمونه مسئله شفافیت در فعالیت‌های هسته‌ای ایران، به‌عنوان یکی از پیش‌شرط‌های اروپا برای توسعه روابط با ایران بوده است. این همراهی در حدی بوده است که آمریکا با کمک اروپا، تحریمهای بین‌المللی را علیه ایران در این برهه زمانی شدت بخشید و با اعمال تحریمهای فلج‌کننده، ایران و ۱ ۵ بر سر مسئله هسته وارد مذاکره شدند. در این دوره، روابط ایران و اروپا با توجه به متغیر آمریکا تعریف می‌شد. درواقع تا قبل از مذاکرات هسته‌ای، اروپا همگام با آمریکا از طریق تحریمهای نفتی و بانکی به تقابل با ایران پرداخت و در زمان مذاکرات نیز، از رویکرد تقابلی وارد فرایند چانه‌زنی شد.
۲۰۱۷-۲۰۱۵ (دوره همگرایی): توافق هسته‌ای و اجرایی شدن آن، یک گام موثر در تسهیل روابط ایران با کشورهایی اروپایی بوده است. در این برهه زمانی اروپا با رویکرد تعاملی‌تر سعی در گسترش روابط خود با ایران داشت. درواقع پس از نهایی شدن مذاکرات هسته‌ای و رسیدن به توافق جامع، روابط اقتصادی ایران و کشورهای اروپایی در حال بازسازی بود. به گزارش سازمان توسعه تجارت ایران در سال ۱۳۹۴ تعداد ۱۴۵ هیئت تجاری از ۴۸ کشور جهان به ایران سفر کردند که ۴۸ مورد از این هیئت‌ها اروپایی بودند. ولی در دوران پسا برجام اروپا نیز همگام باسیاست‌های آمریکا، مبادلات بانکی و ارزی خود با ایران را تسهیل نکرد. مشکلات بانکی ایران در این برهه زمانی را می‌توانیم در دو جمله ولی‌الله سیف رئیس بانک مرکزی ایران خلاصه کرد که در این زمینه می‌گوید: «تقریبا هیچ» و «تک‌نرخی شدن ارز نیاز به روابط بانکی بین‌المللی دارد و در زمان حاضر روابط بانکی بین‌المللی در حد نیاز وجود ندارد». درواقع کارشکنیهای اروپا و آمریکا در مسیر اجرایی کردن برجام به قوت خودش باقی‌مانده است.
۲۰۱۷- تاکنون (دوره واگرایی همراه با همگرایی): باروی کار آمدن ترامپ و مواضع آن نسبت به برجام، کشورهای اروپایی سعی کردند رویکرد مستقل‌تری نسبت به آمریکا از خود نشان دهند. ولی در عمل به سیاست‌ها و زیاده‌خواهی‌های آمریکا در برجام تن داده‌اند و با درخواست امتیازاتی از ایران، ازجمله مذاکرات منطقه‌ای و موشکی خواستار حضور آمریکا در برجام هستند. اروپائیان به خاطر بالا بودن درجه خطرپذیری (تهدیدات آمریکا) که در مبادلات اقتصادی با ایران وجود دارد، به تسهیل مراودات بانکی با ایران نمی‌پردازند. ولی‌الله سیف رئیس بانک مرکزی در مورد مشکلات بانکی ایران می‌گوید: «نظام بانکی ما نتوانسته به شکل مورد انتظار روابط بانکی خود را با دنیا تنظیم کند». همچنین وزارت انگلیس در بیانه‌ای اعلام کرد که ایران مکانی پر چالش برای سرمایه‌گذاری و تجارت محسوب می‌شود. درواقع اروپایی‌ها به نحوی سیاست همراهی با آمریکا را در این دوره، در پیش گرفتند. هرچند که ممکن است اتحادیه اروپا، آمریکا را در تحریمهای بین‌المللی علیه ایران همراهی نکند ولی بازهم کشورهای اروپایی از ترس مجازات شدن دلیلی برای همکاری با ایران نمی‌بینند.
به‌طورکلی ایران می‌تواند از ظرفیت‌های اتحادیه اروپا در برابر امریکا استفاده کند و از این طریق فشارها را بر خود کم کند و شاید با گسترش روابط خود با اتحادیه اروپا، بتواند مانع از نزدیکی آمریکا و اروپا و اعمال فشارهای این دو بر کشور شود. ولی باید توجه داشت آمریکا همچنان بر نظام مالی و پولی جهان تسلط دارد و با رصد مبادلات ارزی میان طرف‌های مبدا و مقصد، این ترس را در کشورهای اروپایی ایجاد کرده است تا از انجام مبادلات ارزی و سرمایه‌گذاری در ایران خودداری کنند. ازآنجایی‌که بهانه‌تراشی‌های آمریکا علیه ایران تمام‌نشدنی است و اروپا هم در بیشتر موارد سیاست همراهی با آمریکا را در پیش میگیرد، ضروری است که ایران به‌جای توجه صرف به اروپا برای کاهش فشار آمریکا بر خود، از ظرفیت‌های دیگری برای مقابله باسیاست‌های زیاده خواهانه و ظالمانه آمریکا استفاده کند. بدین ترتیب پیاده‌سازی الگوی اقتصاد مقاومتی و اجرایی کردن الزامات آن به‌ویژه در امور بانکی و ارزی می‌تواند یک راهکار مناسبی برای بی‌اثر کردن تحریمهای آمریکا علیه ایران باشد. درواقع ایران با استفاده از دیپلماسی اقتصادی با شرکای راهبردی و انعقاد پیمان‌های پولی دوجانبه و چندجانبه با آن‌ها می‌تواند به رفع مشکلات بانکی و تسهیل مبادلات ارزی خود بپردازد. درواقع اتخاذ چنین سیاست‌هایی می‌تواند یک اقدام موثری در بی‌اثر کردن تحریمهای غرب علیه ایران و مقاوم‌سازی اقتصاد کشور در برابر زیاده‌خواهی‌های آن‌ها باشد.
