صنعت از نفس افتاده گردشگری
کشتی به گل نشسته صنعت گردشگری بعد از دو سال با آمدن نوروز ۱۴۰۱ دوباره به حرکت درآمد و میرود تا با بازمانده توانی که در خود دارد، آرامآرام مسیر سخت اما مطمئن را طی کند.

به گزارش "گسترش تولید و تجارت"، توقف طولانی پشت چراغ قرمز کرونا چه جانفرسا بود؛ چه نفسها که برای همیشه حبس شد و چه فرصتها که سوخت و خاکستر شد. بعد از دو سال پیمودن روزها و لحظههایی سرشار از اضطراب، بالاخره این چراغ فرسایشی، سبز شد و رفتهرفته ماشین زندگی با نفسهای به شماره افتاده در آستانه بهار ۱۴۰۱ رفت که روی ریل و در مسیر اصلی خود قرار گیرد، اما نه با همان توش و توان سابق. ترکشهای کرونا بسیار گسترده بود؛ دومینویی ناجوانمردانه و همچون سونامی تخریبکننده.
کووید ۱۹ فقط جان انسانها را به بازی نگرفت بلکه حیات اقتصادی بسیاری از آنها را به مخاطره انداخت. در این دو سال کمتر کسی سفر کرد و به هتل رفت. هر کس تا جایی که مقدور بود از انجام هر سفری خودداری کرد و ناخواسته ضربهای کاری به صنعتی زد که فارغ از هر دغدغهای میتوانست رونقبخش و پیشران اقتصاد جهان و التیام دهنده ضربههای اقتصادی باشد و برای کشوری تحریمشده، ارزآوری کند. کشتی به گل نشسته صنعت گردشگری بعد از دو سال با آمدن نوروز ۱۴۰۱ دوباره به حرکت درآمد و میرود تا با بازمانده توانی که در خود دارد، آرامآرام مسیر سخت اما مطمئن را طی کند.
وقتی به جاده خاکی میزنیم
همه اتفاقات از چین شروع شد. آن روزهای اول در صدر شبکههای خبری جهان، صدای ترسناک مردم قرنطینه شده در چین را از آسمانخراشهای شانگهای میشنیدیم، آدمیانی با لباسهای عجیب و غریب و فضایی را هم میدیدیم اما عمق فاجعه را باور نداشتیم، تا بالاخره نوبت ما هم شد. بسیاری در میان ناباوری و بهت به روال عادی زندگی ادامه میدادند تا اینکه تراژدی را به چشم خود دیدند؛ لغو پروازها، ابطال ویزاها، تقاضای لغو رزرو هتلها و خانههای بومگردی و سایر سایتهای تفریحی که حیاتشان در گروی گردش و گردشگری بود و همه با بحرانی جدی مواجه شدند.
حرمتالله رفیعی، رئیس هیات مدیره انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران، در فروردینی که گذشت در یک نشست خبری از فاجعه در این صنعت پرده برداشت: «در دو سال اخیر به دلیل شیوع کرونا بیش از ۵۰ درصد دفاتر خدمات مسافرتی آسیب جدی دیدند یا از چرخه صنعت خارج شدند و اصلا دیگر وجود خارجی ندارند، حتی تمایل به بازگشت به شغل خود در این صنعت را ندارند، شاید اکنون حدود ۲۵۰۰ دفتر خدمات سفر از مجموع پنج هزار دفتر خدماتی در کشور فعال باشند.»
سروصدا و ناآرامی آن روزها آنقدر زیاد بود که به تشکیل کمیته صیانت و شورای حل اختلاف در این انجمن منجر شد. به گفته حرمتالله رفیعی، در دوماهه اول کرونا بسیاری از شرکتهای هواپیمایی پول مسافر را برنمیگرداندند و به راحتی بخشنامه میکردند که سه ماه بعد از اینکه شروع به پرواز کردیم پولها را برمیگردانیم، در حالی که حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیارد تومان پول مردم دست آن شرکتها بود. همان روزها در مصاحبهای اعتراض کردم تا اینکه فردای آن روز کتبا اعلام کردند پول را برمیگردانیم»
بسته شدن مرزهای ترکیه، نقطه اوج توجهات بود، چرا مقصد بسیاری از سفرها از ترکیه بود و خیلیها در این مسیر تردد داشتند. قیمت پروازهایی که در مواقع خاص انجام میشد در مواردی چنان بحرانزده و بالا بود که فریاد اعتراض بسیاری را به آسمان برد.
سخنان رئیس هیات مدیره انجمن صنفی دفاتر خدمات هوایی و جهانگردی در اواسط سال ۱۳۹۹ گویای شرایط پرتنش آن روزهاست؛ وقتی که دردمندانه از قیمت سر به فلککشیده پروازهای استانبول میگفت: «متاسفانه فقط ایرلاینهای خارجی نرخها را بالا نبردهاند، پروازهای ایرانی هم که خالی میروند تا مسافران را از استانبول به تهران برگردانند قیمتها را گران کردهاند. نمونه بلیت یکی از ایرلاینهای داخلی را در مسیر یکطرفه استانبول- تهران برای من فرستادهاند که قیمت صندلی بیزنس آن به ۱۰ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان و صندلی اکونومی آن به شش میلیون تومان رسیده است.»
وی در همان زمان در قیاس نرخ این پرواز با پروازهای دیگر، این اتفاق را غیرمنطقی ارزیابی میکرد، چرا که به باورش قیمت پروازهای اروپایی با هواپیمایی ایران که به وین، میلان، لندن و پاریس انجام میشود فقط برای یک طرف از حدود شش میلیون تومان شروع میشود و برای مسیر رفت و برگشت به حدود ۱۵ میلیون تومان میرسد. عواقب این سردرگمیها چیزی نبود جز تعطیلی و ورشکستگی بسیاری از آژانسهای مسافرتی و در نتیجه بیکاری کارمندان تا قیمتهای نجومی پروازها.
صنعت هتل داری هم که یکی دیگر از بخشهای صنعت گردشگری محسوب میشود حال و روز بهتری نداشت. در دو سال گذشته بسیاری از هتلها بسته شدند، دلیلش هم واضح بود و نیازی به علتیابی نداشت؛ مسافر نداشتند و باز بودن آنها توجیه اقتصادی نداشت. بدتر از همه اینکه هتلداران نمیدانستند تا چه زمانی این وضعیت ادامه خواهد داشت. حتی اوایل سال گذشته زمانی که اجازه بازگشایی پیدا کردند به دلیل نبود توجیه اقتصادی، حاضر به بازگشایی هتلها نشدند. خسارت ۲۲ هزار میلیاردی، نتیجه بهتآور و غیرقابل پیشبینی آن ویروس بود که نصیب این بخش از گردشگری شد؛ رقمی که رئیس جامعه هتلداران ایران چند ماه پیش اعلام کرد و دردمندانه خواستار حمایت نهادهای دولتی برای این صنف زیان دیده در دو سال اخیر شد.
جمشید حمزهزاده با بیان اینکه هتلها در برخی ایام سال با توجه به کاهش بلندای موج کرونا و رفع محدودیتهای ناشی از آن با اعمال تخفیفهایی در حدود ۶۰ درصد هم نتوانستند مورد استقبال مسافران قرار گیرند، به منابع رسمی گفت: «کمبود گردشگر در هتلها موجب شد اغلب هتلداران برای کاهش زیان حاصل از این امر از حجم نیروی کاری خود کاسته و با کمترین ظرفیت کارکنان هتل را اداره کنند تا بتوانند هزینههای جاری خود را تا حد امکان کاهش دهند.» رئیس جامعه هتلداران کشور همچنین اعلام کرد: «در ۲۰۷۰ هتل و هتلآپارتمان زیرمجموعه جامعه هتلداران، ۷۵ هزار کارمند به صورت مستقیم مشغول فعالیت هستند که با از دست رفتن درآمد هتلها، پرداخت حقوق این افراد با مشکل مواجه شده است.»
در این میان غیر از بیکاری افرادی که در هتلها مشغول به کار بودند، بسیاری از هتلها نیز در شهرهای مختلف به تعطیلی کشیده شدند. دکتر حسین سلاحورزی، نایب رئیس اتاق ایران که سوابق و مسوولیتهای بسیاری در عرصه اقتصادی از جمله صنعت گردشگری کشور دارد، در تشریح تاثیری که کرونا بر صنعت گردشگری گذاشت میگوید: «در سطح همه کشورهای دنیا بخش خدمات و سرویس، بهویژه بخش گردشگری چه در حوزه مراکز اقامتی و چه در حوزه پذیرایی آسیب بسیار جدی دید. کاهش قابل توجه و چشمگیر فعالیت این صنعت به تقلیل درآمدها و تعدیل نیروی انسانی فعال در آن منجر شد و به باور من بیشترین مشاغل از بین رفته، در ایام بیماری کووید را بخش گردشگری متحمل شد. خوشبختانه رفتهرفته در کشورهایی که زودتر در کنترل این بیماری همهگیر توفیق داشتند و همینطور در ایران در تعطیلات نوروز امسال، نشانههای امیدبخشی برای تحرک در بخش گردشگری پدیدار شد.»
حرکت در مسیر اصلی
نوروز ۱۴۰۱ دم مسیحایی بود برای آنها که در تلاطم بودن و نبودن ماندند، برآمدن شفق بود از پس شبی که کوتاه نبود. واکسن زدیم و به زندگی برگشتیم. جامعه بحرانزده با گامهایی نهچندان مطمئن، قدم در سالی گذاشت که میخواست متفاوت از دو سالی که گذرانده بود طی کند. سفرها از سر گرفته شد و ایران دوباره رنگ عید همیشگی را به خود دید، منتهی این دفعه ایرانی در جیب خود برای سفر پول کمتری داشت؛ بیخیال سفر نشد ولی کیفیت سفرش را تغییر داد.
به قول اکبر غمخوار، رئیس انجمن صنفی دفاتر سفر و گردشگری استان تهران، «وقتی که جیب مردم کوچک میشود مسافری که به هتل پنجستاره میرفته حالا به هتل سهستاره میرود و کسی که هتل سهستاره را انتخاب میکرده به هتل دوستاره میرود و گردشگری که به مسافرخانه میرفته حالا کنار جاده چادر میزند و امسال متاسفانه این اتفاق افتاد.»
علیرغم اینکه تورم سفر را تحت تاثیر خود قرار داد اما به باور این فعال صنعت گردشگری، در نوروز ۱۴۰۱ بهعنوان اولین نوروزی که در آن با پاندمی کرونا مواجه نبودیم خوشبختانه گردشگری داخلی خیلی رونق داشت. وی خاطرنشان میکند: در ایام عید یک مقدار این صنعت احیا شد، بهخصوص که پتانسیل خیلی خوبی هم در مردم وجود داشت. دو سال به سفر نرفته بودند و شاهد بودیم که هتلها، مراکز اقامتی، موزهها، سایتهای تفریحی و گردشگری مورد استقبال قرار گرفتند.
رئیس انجمن صنفی دفاتر سفر و گردشگری استان تهران با اظهار این نکته که حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد دفاتر در دو سال کرونا یا تعدیل نیرو کردند یا بسته شدند، میافزاید: «این اتفاق نهتنها در ایران بلکه در تمام جهان افتاد و خیلی از شرکای تجاری ما در خارج از کشور هم به علت مشکلات کووید دفترهایشان را بستند.»
به باور اکبر غمخوار، بازگرداندن این عده به عرصه صنعت گردشگری نیازمند آن است که تقاضای سفر بالا برود و گردشگری آغاز شود تا دفاتر خدمات مسافرتی بتوانند فعالیت خودشان را از سر بگیرند.
وی میگوید: «دولتهای خیلی از کشورهای دنیا به همکاران ما در آن کشورها کمکها و یارانههایی دادند تا این واحدها زنده بمانند ولی ما در کشور خودمان به علت مشکلات زیادی که داشتیم نتوانستیم کمک کنیم و در نتیجه عملا هیچ اتفاق خاصی برای احیای صنعت گردشگری نیفتاد.»
رئیس انجمن صنفی دفاتر سفر و گردشگری استان تهران در پاسخ به این پرسش که بیشترین آسیب را در این میان کدام استانها دیدند، میگوید: «استان تهران بیشتر از سایر استانها ضربه خورد، به دلیل اینکه عمده تورهای ورودی به کشور را استانهای تهران و خراسان و شیراز و اصفهان انجام میدادند.» غمخوار همچنین با بیان اینکه تنها بخش گردشگری که اندکی فعالیت داشت گردشگری سلامت بود، ادامه میدهد: «سایر بخشهای گردشگری تا آبان سال گذشته تعطیل بودند.»
هراس از سفر
واپسین سالهای منتهی به کرونا، کشور شاهد رونق گردشگری بود. سونامی کرونا برای صنعت گردشگری، ۲۰ ماه وقفه در صدور روادید را به همراه داشت که بالاخره از آبان سال گذشته دستگاههای ذیربط تصمیم گرفتند با در نظر گرفتن پروتکلهای مربوطه، بالاخره روادید صادر کنند و جریان گردشگری از سر گرفته شود تا نفسهای به شماره افتاده این صنعت جانی دوباره بگیرد. نتیجه این تصمیمگیری ورود قطرهچکانی گردشگر به داخل کشور بود.
این تصمیم حیاتی به گفته غمخوار، منجر به ورود یک میلیون گردشگر خارجی از آبان تا به امروز شده است.
«اگر این آمار را با مدت مشابه آن در سالهای ۱۳۹۷و ۱۳۹۸ مقایسه کنیم که بالای شش یا هفت میلیون گردشگر میآمدند، تقریبا در حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از آن تعداد تا به حال گردشگر وارد کشور شده است.»
وی در مورد نوع گردشگرانی که در این مدت زمان کوتاه به ایران آمدند میگوید: «در این مدت بیشتر گردشگران زیارتی به کشور وارد شدند و گردشگران اروپایی کمتر آمدند. ظرفیت خیلی خوبی از چین داشتیم که متاسفانه به علت قرنطینه شدیدی که چین به خاطر کرونا گذاشته که هر کسی از چین خارج شود باید ۲۸ روز در قرنطینه باشد عملا کسی از چین نمیتواند به ایران بیاید، در نتیجه این ظرفیت هم تعطیل شده ولی در کل بیشتر کشورهای منطقه و گردشگری زیارتی و گردشگری سلامت در شش الی هفت ماه گذشته به ایران سفر کردند.»
این فعال صنعت گردشگری همچنین با تاکید بر هراس باقیمانده در وجود بسیاری از مردم از مسافرت ادامه میدهد:
«همین هراس مردم از سفر باعث شد که صنعت گردشگری در دنیا ضربات شدیدی بخورد. ایران هم که در جغرافیای صنعت گردشگری جهانی بود از این ضربه آسیب دید. بنابراین روند رو به صعودی که ما در سالهای قبل داشتیم متوقف شد.»
رئیس انجمن صنفی دفاتر سفر و گردشگری استان تهران ابراز امیدواری میکند که بتوانیم در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ ضرر و زیانی را که کرونا به کشور تحمیل کرد جبران کنیم.
گردشگری و استراتژی کلان
فعالان عرصه گردشگری و آنهایی که از گذرگاههای سخت این دو سال گذشته و به امروز رسیدهاند تلاش میکنند با عینک خوشبینی، آینده نزدیک این صنعت را با ورود سالانه ۲۰ میلیون گردشگر به داخل کشور ترسیم کنند.
اکبر غمخوار با اظهار این که اگر بتوانیم بر اساس برنامهای که مشخص شده، ۲۰ میلیون گردشگر وارد کشور کنیم چنین نتیجه میگیرد: «اگر متوسط درآمد هر گردشگر را ۱۵۰۰ دلار برای کشور در نظر بگیریم میتوانیم رقمی حدود ۳۰ میلیارد دلار درآمد ارزی برای کشور برآورد کنیم ولی متاسفانه ما هیچ تبلیغی در جهان نداریم که مردم را تشویق کند تا به ایران مسافرت کنند.
جغرافیای مردم ضعیف است و پاندمی کرونا هم بسیار تاثیر گذاشته است. فراموش نکنیم که ۴۰ سال است ایرانهراسی در دنیا وجود دارد. ما باید با تبلیغات گسترده این ایرانهراسی را حذف کنیم و به دنبال آن امکانات مان را توسعه دهیم.»
دبیر انجمن صنفی دفاتر سفر و گردشگری استان تهران در خصوص لزوم سرمایهگذاری در این صنعت هم میگوید: «امروز وقتی به سرمایهگذارها میگوییم در این صنعت سرمایهگذاری کنید پاسخ میدهند چرا این کار را کنیم، مگر شما گردشگر دارید که میخواهید سرمایهگذاری کنید؟ به نظر من اگر گردشگر بیاید سرمایهگذاری در این زمینه در کشور توسعه پیدا میکند و در نهایت اشتغالزایی هم خواهیم داشت.»
حسین سلاحورزی، نایب رئیس اتاق ایران، پیشبینی میکند همزمان با پایان یافتن ماه مبارک رمضان و فصل جدید مسافرتها شاهد رونق بیشتری در این حوزه باشیم. وی با ذکر این نکته که بهواسطه رکود در بخش گردشگری، عملا موضوع توسعه و سرمایهگذاری جدید هم با سکته و وقفه مواجه شده خاطرنشان میکند: «هرچند که متوسط نرخ تشکیل سرمایه در کشور در مدت ده سال گذشته در حد صفر بوده و بخش خدمات بهخصوص بخش گردشگری برای ایجاد تحرک در حوزه سرمایهگذاری میتوانست بخش خوبی باشد ولی بیماری کووید، وقفهای را در سرمایهگذاری در این بخش به وجود آورد.»
اما اینکه آیا یک سرمایهگذار در فضای متورم اقتصادی امروز ایران حاضر است ریسک سرمایهگذاری در این صنعت را بپذیرد، پرسشی است که پاسخش را حسین سلاحورزی اینگونه میدهد: واقعیت قضیه این است که از یک سمت نااطمینانی موجود در اقتصاد کشور و غیرقابلپیشبینی بودن حکمرانی اقتصادی و سیاستمداری اقتصادی باعث شده که در سالها و ماههای اخیر، کلا فعالان اقتصادی در موضوع سرمایهگذاری جدید بسیار محتاط و محافظهکار باشند.
در حوزه گردشگری هم اساسا بسیاری از طرحهای توسعهای که فعالان این حوزه مدنظرشان بود به دلایل مختلفی متوقف شدند، یکی از این دلایل بیماری کووید و اپیدمی آن بود. موضوع دیگر غیرقابلپیشبینی بودن سیاستها و شرایط اقتصادی و در واقع نرخ ارز بود. نکته دیگر هم در تورم یا افزایش قیمتهایی است که در دو سال گذشته شاهد بودیم و به حدود صددرصد میرسد. همین باعث افزایش چشمگیر هزینههای اجرای پروژهها شده است.»
به باور این فعال عرصه گردشگری «به علت رکودی که پشت سر گذاشتیم، تقاضای مردم برای انجام سفر انباشته شده و با توجه به بالا بودن قیمت ارز که برای سفرهای خارجی محدودیت ایجاد میکند، در ماههای پیشرو تقاضای قابل توجهی برای سفر داخلی در حوزه گردشگری به وجود خواهد آمد. بنابراین توسعه طرحهای گردشگری هم قاعدتا توجیهپذیر خواهد بود و احتمالا در آینده، شاهد اجرای پروژههای توسعهای یا اجرای پروژههای جدید در حوزه گردشگری باشیم.»
فقدان یک راهبرد کلان از سوی حاکمیت برای صنعت گردشگری از جمله شاخصهایی بوده که کارشناسان و فعالان این صنعت همواره از آن گلایه کردهاند.
اکبر غمخوار، رئیس انجمن صنفی دفاتر سفر و گردشگری تهران، با تاکید بر این نکته که فقدان استراتژی کلان ارتباطی به جناحهای سیاسی ایران ندارد عنوان میکند: «این مشکل را ما از سالها پیش با وزرای مختلف مطرح کردیم و از دولتهای مختلفی که در این سالها آمدند درخواست کردیم استراتژی کلانی برای صنعت گردشگری کشور تعریف کنند تا این صنعت، برنامههای سال بهسال و زمانبندیشده داشته باشد که متاسفانه انجام نشد.»
به اعتقاد وی «گردشگری، هیچ زمان جزو اولویتها و اهمیتهای هیچ کدام از دولتها نبوده است؛ در صورتی که اگر گردشگری فعال بشود هم ارزآوری و هم اشتغالزایی دارد و قادر به توزیع ثروت و عدالت بین جوامع کمبرخوردار است، ضمن اینکه میتواند به مولفه امنیت ملی کمک کند. ولی متاسفانه هیچ تفکر استراتژیکی نسبت به این صنعت وجود نداشته، با این حال همچنان امیدواریم با برنامهریزیهایی که صورت میگیرد ما هم جزو اولویتها قرار گیریم.»
حسین سلاحورزی نیز پویایی این صنعت را منوط به نگاه حکمرانان اقتصادی کشور دانسته و میگوید: «صادقانه باید بگویم که آینده این صنعت کاملا متکی به نوع نگاهی است که دولت و حاکمیت در حوزه توسعه گردشگری و ارزآوری و ایجاد ارزشافزوده برای رشد اقتصادی در این صنعت مدنظرشان است.»
وی بر این باور است که: «به واسطه کاهش ارزش پول ملی از یک سو و از سوی دیگر تنوع جغرافیایی و جاذبههایی که در کشور وجود دارد حتما ایران میتواند یک مقصد جذاب و قابلتوجه برای گردشگران خارجی باشد و به نظر میرسد به نسبت صنایع دیگر بهخصوص صنایع انرژیبر و صنایع آلاینده و صنایع سنگین، صنعت گردشگری میتواند هم اشتغالزایی خوبی را بیاورد، هم ارزآوری خوبی داشته باشد و هم باعث تحرک در رشد اقتصاد کشور شود.»
نایب رئیس اتاق ایران ضمن تاکید بر اینکه اگر دولت و حاکمیت به اهمیت صنعت گردشگری در بخش اقتصادی پی ببرد، شاهد رونق اقتصادی قابلتوجهی خواهیم بود، میافزاید: «کشور ما از یکسو با توجه به مجموعه جاذبههایی که از نظر تاریخی، جغرافیایی، طبیعی و فرهنگی دارد میتواند خیلی موردتوجه توریسم و گردشگران خارجی باشد و از سوی دیگر به دلیل افزایش نرخ ارز و پایین آمدن ارزش پول ملی، ایران میتواند به یک مقصد ارزان و مناسب برای طیف گستردهای از گردشگران خارجی بدل شود.»
سلاحورزی همچنین میگوید: «بهواسطه افزایش قیمت ارز و هزینهبر بودن مسافرتهای خارجی، خیلی از کسانی که در داخل کشور علاقه به حرفه گردشگری را در سفرهای خارجی پیگیری میکردند به نظرم بهطور اتوماتیک، علاقه و تمایلشان به گردش در داخل ایران بیشتر خواهد شد که آن هم به نوبهای دیگر، رونقبخش گردشگری داخلی خواهد شد.»
همه این سخنان کارشناسانه سالهاست که گفته شده و میشود و در هر دورهای متناسب با مقتضیات کشور، راهکارهایی برای توسعه این صنعت پیشرو در جهان ارائه میشود، آن هم در کشوری که بهترین بستر را برای رونق این صنعت دارد و شاهد است که در همسایگی خود کشوری بیبهره از مواهب طبیعی و متکی بر صنعت گردشگری، بخش بزرگی از جهان و حتی ایرانیان را جذب خود کرده و به سادگی ارزآوری میکند./اتاق ایران