به گزارش "گسترش تولید و تجارت" ایران، ازبکستان و پاکستان، مطمئنا اولین نام‌هایی نیستند که وقتی صحبت از مراکز جدید نوآوری جهانی به میان می‌آید از ذهن عبور کنند. با این حال، آنها سه کشوری هستند که در دهه گذشته بیشترین صعود را در شاخص جهانی نوآوری (GII) داشته‌اند. شاخصی که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری ارائه شده و 131 کشور را بر اساس 81 معیار مربوط به سطح نوآوری رتبه‌بندی می‌کند. ناگفته نماند عربستان سعودی نیز در عرض یک سال، پانزده پله در این رتبه‌بندی صعود کرده و به رده 51 رسیده است و بوتسوانا نیز در مقایسه با رتبه سال گذشته، 20 پله صعود کرده است.

از آنجایی که این شاخص، کلی است، شامل عوامل متعددی است (مانند پیچیدگی بازار یک کشور یا کیفیت نهادهای سیاسی، حقوقی و اقتصادی دولت) که نمی‌توان آنها را به صورت مجزا، راهنمای قطعی عملکرد نوآورانه اقتصادهای جهان دانست؛ با این حال، مقایسه بین داده‌های GII از سال 2013 و داده‌های سال 2022 (شکل 1)، راهنمای خوبی برای فهمیدن این موضوع است که نوآوری‌های فناوری جهانی به کدام سمت می‌رود و چه کشورهایی بازیگران فعلی و بالقوه آینده هستند.

تاثیر مثبت تحریم‌ها در رشد نوآوری ایران

ایران در شاخص GII سال 2013 در رتبه 113 قرار داشت و اکنون در رتبه 53 قرار دارد. طبیعی است تعجب کنیم که چگونه چنین جهشی در کشوری که تحت تحریم‌های سنگین آمریکا قرار دارد و ورود سرمایه و کالا از کشورهای غربی را محدود می‌کند، رخ داده است. تحریم‌ها دقیقا یکی از دلایل این صعود در رتبه‌بندی است، به طوری که کارآفرینان فناوری ایرانی می‌گویند که محدودیت‌های موجود، با مسدود کردن دسترسی شرکت‌های غربی به بازار، به آنها کمک کرده تا رشد کنند. به عنوان مثال، یوتیوب در ایران ممنوع است، این ممنوعیت به آپارات، یک پلتفرم اشتراک‌گذاری ویدیوی ایرانی، اجازه داده است تا 30 میلیون کاربر داشته باشد.

نیاز به توسعه یک سیاست صنعتی خودکفا منجر به حمایت قوی دولت از شرکت‌های فعال در اقتصاد دیجیتال شده است که ۷ درصد از تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌دهند. به موازات آن، روابط نزدیک با کشورهای همسو منجر به تبادل فناوری شده است. برای نمونه، تهران اخیرا اعلام کرده است که قصد دارد در آینده نزدیک یک مرکز بین‌المللی فناوری و کارآفرینی را با مشارکت روسیه راه‌اندازی کند. در مسکو نیز خانه نوآوری و فناوری ایران، مرکزی برای خلق ایده‌های نوآورانه و تجاری‌سازی آنهاست. دفاتر مشابه دیگری نیز در سرتاسر جهان نظیر ترکیه، چین، سوریه و کنیا وجود دارد.

ازبکستان و پاکستان؛ مناطق ویژه اقتصادی فناوری اطلاعات

مورد ازبکستان هم خاص است. رئیس جمهور، شوکت میرضیایف تبدیل کشور به یک مرکز فناوری مرجع در منطقه را هدف‌گذاری کرده است. در برنامه «ازبکستان دیجیتال 2030»، اقتصاد دیجیتال به عنوان محرک اصلی برای وارد کردن ازبکستان به گروه کشورهای با درآمد متوسط به بالا شناخته شده است. از این رو اهداف بلندپروازانه‌ای مانند رشد حداقل 2.5 برابری سهم بخش فناوری در تولید ناخالص داخلی تا پایان سال 2026 یا افزایش 10 برابری صادرات نرم‌افزار تعیین شده است. برای دستیابی به این اهداف، بر سرمایه‌گذاری در آموزش فناوری تاکید می‌شود. تا به امروز حدود 1 میلیون دانش‌آموز به عنوان بخشی از برنامه «یک میلیون کدنویس» آموزش دیده شده‌اند. یکی دیگر از ارکان استراتژی، دولت الکترونیک است. این کشور با ارائه حدود 56 درصد خدمات عمومی‌به صورت دیجیتال پیشرفت مهمی‌کرده است. برای نمونه، در ایتالیا 81 درصد از خدمات عمومی‌به صورت دیجیتال ارائه می‌شود.

سرمایه‌گذاری در ایجاد مراکز فناوری به نام پارک‌های فناوری اطلاعات در حال انجام است که به عنوان مناطق ویژه اقتصادی، مختص شرکت‌های فناوری اطلاعات است. جایی که تجهیزات وارداتی از مالیات و عوارض گمرکی معاف هستند و متخصصانی که در آنها کار می‌کنند، مالیات بر درآمدِ  7.5 درصدی می‌پردازند. اولین مورد از این پارک‌ها در سال 2019 در تاشکند افتتاح شد و به چهار برابر شدن صادرات محصولات فناورانه 747 شرکتی که میزبان آنها است کمک کرده است. البته تا حدودی نیز به دلیل جنگ اوکراین، شرکت‌های زیادی را بر آن داشت تا تجارت خود را از روسیه و بلاروس به پارک فناوری اطلاعات در تاشکند منتقل کنند. یک هیئت بلندپایه از ازبکستان نیز در ژوئن گذشته از سیلیکون ولی بازدید کرد، به این امید که بازیگران اصلی این حوزه را برای برون‌سپاری برخی از فعالیت‌های خود به ازبکستان ترغیب کند.

دولت پاکستان نیز مانند ازبکستان، کار بر روی ایجاد پنج منطقه فناوری ویژه را آغاز کرده است که می‌تواند در چند سال آینده تا 5 میلیارد دلار درآمد ایجاد کند. با این حال، در اینجا شاهد ناهماهنگی در برخی سیاست‌ها هستیم. ابتدا معافیت مالیاتی برای صادرات فناوری لغو شد و سپس مالیات 2.5 درصدی مجددا اعمال شد. با وجود این، بخش فناوری پاکستان در سال 2021 یک سال رکورد را ثبت کرد و سرمایه‌گذاری در استارت آپ‌های داخلی از 36 میلیون دلار در سال 2019 به 350 میلیون دلار در سال 2021 افزایش یافت. این ارقام در مقایسه با سایر بازارهای نوظهور (مانند 517 میلیون دلار سرمایه‌گذاری شده توسط استارت‌آپ‌های مصری یا 595 میلیون دلار شرکت‌های کنیایی) هنوز اندک هستند، اما اگر به موازات این جهش، رونق صادرات فناوری (افزایش 70 درصدی در 3 سال گذشته)، و ویژگی‌های جمعیتی کشور (60 درصد جمعیت بین 15 تا 29 سال) را در نظر بگیریم، واضح است که پاکستان دارای این پتانسیل است تا خود را به عنوان یک اکوسیستم دیجیتال مرکزی در میان اقتصادهای در حال توسعه تثبیت کند. به خصوص با توجه به اینکه بیشترین فریلنسر در رابطه با خدمات دیجیتال را دارا می‌باشد.

سایر موارد برجسته

با بررسی داده‌های GII، موارد دیگری نیز وجود دارد که قابل ذکر است. 26 کشور در رابطه با سطح توسعه خود به نتایج فناوری بالاتر از حد انتظار دست یافتند. شرایطی که برای کشورهایی مانند کنیا و ویتنام دوازده سال ادامه داشته است. اندونزی و برخی از کشورهای جنوب صحرای آفریقا (زیمبابوه، موزامبیک و بوروندی) برای اولین بار امسال وارد این گروه شدند. یک تجزیه و تحلیل منطقه‌ای نشان می‌دهد که در کشورهای جنوب صحرای آفریقا، موریس (با رتبه 45) و آفریقای جنوبی (با رتبه 61) در بین 80 رتبه برتر این رتبه‌بندی قرار دارند. پنج اقتصاد دیگر از این منطقه نیز در بین 100 رتبه برتر قرار دارند.

آنچه واضح است، رشد نوآوری بیش از هر کجا در نیمکره شرقی دیده می‌شود. منطقه جنوب شرقی و شرق آسیا منطقه‌ای است که شکاف نوآوری را با آمریکای شمالی و اروپا کم می‌کند. ویتنام، فیلیپین، اندونزی، کامبوج و لائوس همگی بیش از 10 پله در دهه گذشته صعود کرده‌اند. رشد غیرقابل توقف هند هم بسیار مهم است که در سال 2015 در رتبه 81 قرار داشت و امسال در جایگاه 40 قرار گرفت و بدین ترتیب از ویتنام پیشی گرفت و به برترین کشور در گروه اقتصادهای با درآمد متوسط و کم تبدیل شد. جای تعجب نیست که اگر به برخی از معیارهای مولفه GII نگاه کنیم، هند در برخی آمار جایگاه‌های برتر را دارد؛ هند از نظر صادرات خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهان اول است، ششمین دریافت کننده بزرگ سرمایه‌گذاری خطرپذیر بوده و هشتمین جایگاه برای تامین مالی استارتاپ‌ها را داراست. از نظر تعداد فارغ التحصیلان در رشته‌های مهندسی و علوم نیز در جهان، یازدهم است.

مزیت فناوری و جذب سرمایه برای آمریکا

رتبه‌بندی‌های برتر شاخص جهانی نوآوری، وضعیتی که برای دهه‌های متمادی ایجاد شده است را تایید می‌کند. چین به سرعت در حال نزدیک شدن به شکاف فناوری با غرب است، به نحوی که در سال 2012 جایگاه 34 را در اختیار داشت، اما اکنون جایگاه یازدهم را به خود اختصاص داده است، اما با جایگاه ایالات متحده که پس از سوئیس (که برای 12 سال متوالی در صدر است) در رتبه دوم  قرار دارد، فاصله زیادی دارد. ایالات متحده آمریکا از نظر 15 شاخص از 81 شاخص مورد استفاده، از جمله میزان سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر، کیفیت دانشگاه‌ها و انتشارات علمی، تعداد مالکیت‌های معنوی و ارزش دارایی‌های شرکت‌ها، رتبه اول را در جهان دارد. در مقایسه، چین تنها در 3 دسته از 81 دسته رتبه اول را دارد. مزیت آمریکا همچنین در تعداد شبکه‌های تکنولوژیکی است که دارا می‌باشد.

با این حال، تعادل در روابط تکنولوژیکی بین قدرت‌های بزرگ نباید حاکی از عدم وجود تغییرات در پیشرفت باشد. بدیهی‌ترین آنها به جریان‌های پولی مربوط می‌شود که برای نوآوری‌های تکنولوژیکی هزینه می‌شوند. سال 2022 یکی از بدترین سال‌ها در دهه گذشته برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر آمریکا بود. از این رو، سرمایه‌گذاران برجسته سیلیکون ولی مانند آندریسن هوروویتز و تایگر گلوبال به طور مداوم از خاورمیانه بازدید می‌کنند و به دنبال ایجاد روابط بلندمدت با دولت‌های خلیج‌فارس هستند، به ویژه، عربستان سعودی که به تدریج در بافت فناوری آمریکا نفوذ می‌کند. این صندوق در سال 2016، در حدود 45 میلیارد دلار به SoftBank Vision Fund کمک کرد. 3.5 میلیارد دلار در Uber سرمایه‌گذاری کرده است و در حال خرید سهام غول‌های تکنولوژی می‌باشد. این روند تنها به ایالات متحده مربوط نمی‌شود، یک صندوق سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر که توسط صندوق ثروت دولتی عربستان سعودی و گروه چینی علی بابا حمایت می‌شود، نزدیک به یک میلیارد دلار برای حمایت از استارت‌آپ‌های فناوری در آسیا و خاورمیانه جمع‌آوری کرده است.

در نهایت می‌توان گفت قلب فناوری جهانی در اقتصادهای پیشرفته باقی می‌ماند، اما همان طور که گلوبال ساوت در حال ثبت کردن است، توسعه اقتصاد دیجیتال، محرک اصلی توسعه معرفی شده است. همچنین نمی‌توان بر روی این موضوع چشم‌پوشی کرد که همراه با رشد اقتصادی، رشد فناوری نیز مرکز ثقل خود را به شرق منتقل می‌کند، به طوری که وقتی صحبت از مراکز نوآوری جهانی جدید می‌شود، دیگر نمی‌توان این واقعیات را نادیده گرفت.

منبع: معاونت دیپلماسی اقتصاد وزارت امور خارجه