سجاد طاهری

در سال‏های اخیر با توجه به کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش بنگاه‌‏ها و فعالان اقتصادی و همچنین مصرف کنندگان، تقاضای برای خرید نسیه و به تبع آن استفاده از چک به عنوان مهمترین و رایج ترین ابزار خرید مدت دار افزایش یافته است.

از این رو می‌توان گفت که چک تنها ابزار پرداخت مدت‌داری است که خانوار و بنگاه‌ها می‌توانند از آن برای خرید نسیه استفاده کنند. در اردیبهشت ماه امسال حدود 9.6 میلیون فقره چک مبادله شده است که از این تعداد نزدیک به 1.5میلیون فقره آن برگشت خورده است که مبلغ آن بالغ بر ۱۳هزار میلیارد تومان بوده و در مقایسه با سال قبل از نظر تعداد ۳۶‌ درصد و از نظر مبلغ 62.7درصد رشد داشته است.

کمالی پور، عضو کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس در جریان بررسی طرح اصلاح قانون صدور چک گفت: «در ۷ ماهه نخست سال ۹۶ حدود ۱۷ میلیون چک برگشتی در کشور داشتیم که این میزان به اذعان کارشناسان بانکی تنها ۵ درصد چک های صادره در دست مردم است».

حجم بالای چک‏های صادره نشان دهنده گستره استفاده از این ابزار در فضای اقتصاد و کسب و کار است که می تواند نقش بسیار سازنده‎‏ای در جلوگیری از رکود ناشی از کاهش سطح درآمدی مردم داشته باشد، با این وجود اما درصد قابل توجه چک‏‎های برگشتی که عمدتا به دلیل کسری یا فقدان موجودی اتفاق افتاده، ریسک استفاده از چک و هزینه مبادله با آن را افزایش داده است.

ریسک موجود در استفاده از چک ناشی از این است که گیرنده‌ی چک در هنگام معامله نسبت به سوابق بانکی صادر کننده‌ی چک و توانمندی اقتصادی وی در پرداخت بدهی خود بی اطلاع بوده و ابزار مناسب جهت کسب این اطلاعات را نیز در اختیار ندارد و بنابراین وضعیت موجود عدم تقارن اطلاعات و به تبع آن ریسک معاملات را تشدید می‏کند. در حالی که اگر گیرنده‌ی چک اطلاعاتی نظیر میزان تعهدات فعلی صادرکننده چک، سابقه چک برگشتی، هویت صادرکننده و … را در اختیار داشته باشد می‏تواند بر مبنای همین اطلاعات در مورد معامله و اخذ چک تصمیم‌گیری کند.

یکی از اقدامات کشورهای پیشرفته در راستای کاهش ریسک استفاده از چک به عنوان یکی از ابزارهای مبادله، ایجاد نظام اعتبارسنجی بوده است. سازوکار نظام مذکور به این صورت است که درجه‌ی اعتباری صادرکننده ( اعم از حقوقی و حقیقی ) از طریق اعتبارسنجی با استفاده از اطلاعاتی چون تعهدات مالی، بیمه‌ای، مالیاتی و… مشخص می‌شود. این مرتبه اعتباری به طرفین مبادله کمک می‌کند که بر اساس وضعیت مشخص شده‌ی طرف مقابل در مورد پذیرش یا عدم پذیرش چک تصمیم درست بگیرند.

افزایش چک‏های برگشتی عمدتا ناشی از عدم وجود چنین سازوکاری در نظام بانکی ایران بوده و به همین دلیل در ماه‎های اخیر بانک مرکزی از سامانه صیاد رونمایی کرده است. سازوکار سامانه‌ی صیاد اینگونه است که روی هر برگه چک کدی یکتا درج می شود و طبق گفته‌ی مسئولین بانک مرکزی گیرنده‌ی چک می‌تواند با استفاده از این کد، اطلاعاتی هرچند محدود را در مورد سوابق صادر کننده دریافت کند.

هرچند که سامانه‌ی صیاد به عنوان اقدامی مهم از سوی بانک مرکزی می‎تواند برخی مسائل مربوط به چک را تا حدی مرتفع کند اما بانک مرکزی نباید به همین حد قانع شود بلکه می‌بایست اقداماتی از قبیل برقراری نظام جامع اعتبارسنجی، ایجاد چک تمام الکترونیک و ارتقای سامانه‌ صیاد در راستای رهگیری الکترونیک هر برگه چک را در دستور کار خود قرار دهد تا هم کارایی سامانه صیاد افزایش یابد و هم منجر به سهولت مبادلات اقتصادی شود.