^{زهرا طهرانی}

تولید ناخالص داخلی یکی از مقیاس‌های اندازه‌گیری در اقتصاد است که شامل مجموع ارزش کالاها و خدمات نهایی که در یک دوره معین به طور معمول یک‌ساله، در یک کشور تولید می‌شود، خواهد بود.

براساس گزارش بانک مرکزی، تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۱۳۹۵ (به قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۰) به ۶۶۹۱/۱ هزار میلیارد ریال رسیده که در مقایسه با سال ۱۳۹۴ (۵۹۴۶/۷ هزار میلیارد ریال)، معادل ۱۲/۵درصد افزایش یافته است. بررسی سهم فعالیت‌های مختلف اقتصادی در افزایش تولید ناخالص داخلی نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۵ ارزش افزوده فعالیت‌های «نفت»، «صنعت»، «بازرگانی، رستوران و هتلداری» و «حمل‌ونقل، انبارداری و ارتباطات» به‌ترتیب با سهمی معادل ۹/۸، ۰/۸، ۰/۷و ۰/۷ واحد درصد از رشد اقتصادی، نقش عمده‌ای در افزایش رشد تولید ناخالص داخلی ایفا کرده‌اند. در مقابل ارزش افزوده فعالیت «ساختمان» با سهمی معادل منفی ۰/۸ واحد درصد از رشد ۱۲/۵درصدی، نقش کاهنده‌ای در تولید ناخالص داخلی در دوره زمانی مورد نظر داشته است.
براساس آمار کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (UNCTAD)، سهم صادرات کالایی کشور در شاخص GDP به عنوان سهم صادرات غیرنفتی از تولید ناخالص داخلی در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۵ میلادی به بیش از ۱۳ درصد رسیده است. همچنین سهم صادرات غیرنفتی از تولید ناخالص داخلی بدون نفت در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۵ میلادی بیش از ۱۷ درصد گزارش شده است. اما سهم صادرات ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی این کشور اندک است که باید آسیب‌شناسی و بررسی شود تا راهکارهای بهبود این وضعیت نیز مورد استفاده قرار گیرد.
هفته گذشته اقتصاددان صندوق بین‌المللی پول نشستی با برخی اعضای هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران درباره مشکلات اقتصاد ایران در حوزه صادرات غیرنفتی داشتند که به چرایی پایین بودن سهم صادرات ایران نسبت به میزان تولید ناخالص داخلی این کشور پاسخ دادند. در حالی در سال‌های اخیر، صندوق بین‌المللی پول نمایندگانی را برای بررسی روند اقتصاد و اصلاح ساختارها در این بخش به ایران فرستاده که خانم «ماگالی پینات» اقتصاددان و مسئول بخش مطالعات منطقه‌ای دپارتمان آسیای مرکزی و خاورمیانه صندوق بین‌المللی پول، در حال بررسی روند کسب‌وکار در ایران به‌ویژه در بخش صادرات و همچنین مشارکت زنان در بخش‌های مختلف اقتصادی و کسب‌وکار است. در ادامه پاسخ صاحب‌نظران و فعالان اقتصادی را درباره چالش‌های صادراتی ایران می‌خوانید.

سال‌ها، فقط درون‌گرا بودیم
مدیرکل دفتر هماهنگی صادرات محصولات کشاورزی و صنایع تبدیلی سازمان توسعه تجارت با بیان اینکه سمت و سوی اقتصاد ایران در دهه‌های اخیر به سمت بازار داخل بوده است، اظهار کرد: تولید و خدمات کشور برون‌گرا نبوده و بیشتر درون‌گرا بوده‌ایم.
محمود بازاری تصریح کرد: بخشی از پایین بودن سهم صادرات در تولید ناخالص داخلی این است که رفتار اقتصاد ما، رفتار درون‌گرا بوده و در سیاست‌های جایگزینی واردات تاکید زیادی بر قدرتمند شدن کمی و کیفی تولید برای صادرات نداشتیم. وی ادامه داد: درحال‌حاضر نیز با توجه به اینکه در سال‌های اخیر چرخشی در سیاست‌های کلان دولت ایجاد شده و سهم برون‌گرایی افزایش یافته، اما باز هم بخشی از زمینه‌های تولیدی و حتی خدماتی ما هنوز آمادگی واقعی برای حضور در عرصه بین‌المللی ندارند، چون در این سال‌ها رقابت‌پذیری را امتحان نکرده‌اند. بازاری افزود: البته این مهم نیازمند کمک و حمایت دولت و مجلس است که باید زیرساخت‌های لازم نیز فراهم باشد.
مدیرکل دفتر هماهنگی صادرات محصولات کشاورزی و صنایع تبدیلی سازمان توسعه تجارت با اشاره به اینکه امیدواریم با تغییر نگرش دولت و البته بخش خصوصی و فعالان اقتصادی که فعال و عاملیت عرصه اقتصادی هستند، بتوانیم سهم صادرات غیرنفتی را افزایش دهیم. البته باید ببینیم نسبت و سهم کالا و خدمات چقدر است، اما به نظر می‌رسد خدمات ظرفیت بسیار بهتری برای ارتقای سهم صادرات در تولید ناخالص داخلی خواهد داشت؛ خدماتی مانند گردشگری و حمل‌ونقل و آی‌تی و آی‌سی‌تی که با کمترین امکانات و هزینه شاید بتواند سریع‌تر به هدف‌گذاری مشخص برسد. در واقع تمرکز کشور بر خدمات می‌تواند عقبگرد چندساله را جبران کند.

بازاریابی ضعیف
عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی نبود بازاریابی قوی را مهم‌ترین دلیل در سهم پایین صادرات از تولید ناخالص ملی دانست و گفت: اطراف ایران بازارهای پرظرفیت بسیاری مانند عراق و افغانستان وجود دارد که متاسفانه نه‌تنها ما نتوانستیم بهره کافی از آنها ببریم، بلکه کشورهای دور از ما از جمله چین به خوبی این رقابت را برده‌اند.
سید ناصر موسوی لارگانی در گفت‌وگو با «گسترش‌تجارت» تصریح کرد: نکته مهم دیگر اینکه تولیدات ما هرچند کیفیت خوبی دارند، اما نداشتن بسته‌بندی مناسب و مشتری‌پسند آنها را از صادرات بازمی‌دارد. البته برخی تولیدات نیز از لحاظ کیفی در سطح پایینی هستند که باید مطابق با کشور مقصد تولید شوند تا خریداری شوند.
به گفته وی، برای رشد صادرات غیرنفتی باید برنامه‌ریزی بهتر و بیشتری داشته باشیم.

تولید براساس مزیت‌ها نداریم
نایب‌رئیس اتاق بازرگانی بندرعباس معتقد است: تولیدات ما صادرات‌محور نیست، بنابراین سهم کمی در تولید ناخالص ملی داریم. مهرداد بازرگان با بیان اینکه ما برای صادرات چه داریم، تصریح کرد: باید تولیدات دارای مزیت نسبی را تقویت و آنها را صادر کنیم، وگرنه تولیداتی که برای ما مزیت به شمار نمی‌رود، چه موفقیتی در بازارهای جهانی خواهد داشت؟ آیا وقتی خودرو صادرکنیم، موفق خواهیم بود یا میگو؟ به طور قطع با تقویت پرورش میگو می‌توانیم درآمد میلیارد دلاری از محل صادرات آن کسب کنیم.
وی تاکید کرد: سرمایه‌ها را نباید در تولیداتی صرف کنیم که هیچ هدفی برای آن نداریم و نمی‌توانیم در صادرات آنها موفق باشیم. ضمن اینکه باید برنامه‌ریزی درست و بلندمدتی داشته باشیم تا براساس آن، به اهداف مشخص‌شده برسیم.

با تولیدکننده مهربان نیستم
نایب‌رئیس اتاق بازرگانی اهواز با تاکید بر اینکه دلیل اصلی سهم پایین صادرات غیرنفتی در تولید ناخالص ملی، نداشتن صنایع صادرات‌محور است، گفت: تولیدکننده ما به قدری درگیر مشکلات مبتلابه فضای کسب‌وکار است که دیگر فرصت نمی‌کند به صادرات بیندیشد.
فرامرز احمدی‌نژاد با بیان اینکه «با حلوا حلوا گفتن دهان شیرین نمی‌شود» ادامه داد: جلسه‌هایی که برگزار می‌شود، برای برون‌رفت از مشکلات و رسیدن به اهداف استراتژیک نیست، بلکه نمایشی است برای گذران وقت. واقعیت این است که ما روزبه‌روز بازارها را از دست می‌دهیم و وقتی هم از این موضوع صحبت می‌کنیم و آمار می‌دهیم، می‌گویند سیاه‌نمایی است. به گفته وی، اگر می‌خواهیم صادرات غیرنفتی ارتقا یابد، باید بر تولید متمرکز شویم و با تولیدکننده مهربان باشیم. وقتی می‌گوییم تسهیلات؛ به معنای دریافت وام نیست، بلکه هدف ما تسهیل امور به واسطه تغییر نگرش نسبت به تولیدکننده است.

تولید سنتی بدون علم و فناوری روز
رئیس اتاق بازرگانی بیرجند با بیان اینکه تا زمانی که نفت داریم، سهم صادرات غیرنفتی در تولید ناخالص ملی پایین است و خواهد بود، اظهار کرد: توجهی به صادرات این بخش نداریم و فقط حرف می‌زنیم. واقعا چقدر توانستیم از صادرکننده حمایت کنیم؟ چقدر توانستیم زیرساخت‌های تولید صادرات‌محور را فراهم کنیم؟
محسن احتشام افزود: حتی در تولیداتی که مزیت نسبی در آنها داریم، هم نتوانسته‌ایم موفق باشیم و حرف نخست را در دنیا بزنیم؛ از زعفران گرفته تا پسته و کشمش و خرما.
وی تصریح کرد: فناوری‌های تولید قدیمی است و برای به‌روز شدن هم با نوسانات دلار و نرخ تسهیلات گران‌قیمت بانک‌ها روبه‌رو هستند که در نتیجه به یک معضل تبدیل شده است. دلیل عمده اینکه مشکل اشتغال داریم، این است که درآمد سرانه ایران از بخش کالاهای غیرنفتی در بخش صادرات پایین است. به گفته رئیس اتاق بازرگانی بیرجند، علم و فناوری تولید را در بخش صادرات نهادینه نکرده‌ایم و تولیدات ما مطابق با استانداردهای جهانی نیست، چراکه هنوز سنتی تولید می‌کنیم.

عضو نبودن ایران در WTO
مشاور عالی رئیس اتاق تهران یکی از دلایل پایین بودن ارزش صادرات ایران در مقایسه با میزان تولید ناخالص داخلی کشور را تولید بر مبنای تامین نیاز بازار داخل کشور عنوان کرد. ابراهیم بهادرانی تصریح کرد: سرمایه‌گذاری‌ها در بخش تولید، بیشتر با هدف صادرات و توسعه بازارهای جهانی نبوده است، هرچند در سال‌های اخیر اصلاح رویکردی در برخی صنایع تولیدی کشور از جمله پتروشیمی‌ها انجام شده است. وی دلیل دیگر برای این مسئله را عضو نبودن ایران در سازمان‌ها و نهادهای تجاری بین‌المللی از جمله سازمان تجارت جهانی عنوان کرد و افزود: ایران عضو سازمان تجارت جهانی (WTO) نیست، اما به دلیل مراودات تجاری با کشورهای عضو این سازمان، محدودیت‌ها و مقرراتی که باید از سوی آنان رعایت شود، در تجارت ایران اثرگذار است.

نبود روابط بانکی و ضعف فناوری
علی سنگینیان، رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران نیز بالا بودن نرخ سود تسهیلات و تامین مالی در ایران را یکی از مشکلات پیش روی صنایع برای تولید صادراتی دانست و گفت: علاوه بر این معضل، فناوری صنایع در ایران قدیمی و کهنه است و از این رو هزینه‌های تولید در کشور بالا است. به گفته وی، به دلیل ضعف در فناوری تولیدات ایرانی، صادرات محصولات با چالش روبه‌رو شده است. او همچنین کمرنگ بودن تعاملات بانکی ایران با کشورهای دیگر را دلیل دیگری برای کم‌رونقی صادرات در مقایسه با میزان تولید ناخالص داخلی عنوان کرد.

جنگ و تحریم
سیدحسین سلیمی، دیگر عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران نیز بحران‌های ایجاد شده برای ایران در ۴ دهه گذشته را عامل اساسی برای ضعف اقتصادی و قوی نبودن روند صادرات کشور عنوان کرد. به گفته وی، جنگ تحمیلی ۸ ساله و به دنبال آن، اعمال تحریم‌ها، فرصت اصلاح ساختارهای اقتصادی را از ایران گرفت، به طوری که هم‌اکنون نیز کشور برای تدوین استراتژی صنعتی و تولید براساس مزیت‌های صادراتی، دچار مشکل است. سلیمی با بیان اینکه پس از توافق هسته‌ای تیر ۱۳۹۴ تاکنون، میزان مجوز سرمایه‌گذاری خارجی در ایران به ۲۶ میلیارد دلار رسیده، افزود: روند جذب سرمایه‌گذاری خارجی به ایران حاکی از علاقه‌مندی شرکت‌های خارجی به همکاری و حضور در بازار ایران است، اما مشکلات بانکی همچنان وزنه سنگینی به پای سرمایه‌گذاران بسته است.

زمان بر بودن فرآیند صادرات
مریم خزاعی، معاون بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران نیز زمان و هزینه صادرات در ایران را در مقایسه با سایر کشورها بالا عنوان کرد و افزود: اگرچه در سال‌های اخیر پنجره واحد از سوی نهاد گمرک ایران راه‌اندازی شده، اما به دلیل اینکه زیرساخت‌های فنی آن از پیش آماده نبود، این روند موجب کاهش زمان و هزینه‌ها برای بخش صادرات کشور نشده است. به گفته وی، برخی محدودیت‌های سازمان استاندارد ایران نیز به روند کند صادرات کشور دامن زده است، حال آنکه کشور در تنظیم سیاست‌های تجاری و تعرفه‌ای نیز دچار ضعف و نقصان است.

قیمت بالای مواد خام و مواد اولیه
کاوه زرگران، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تهران نیز نرخ بالای مواد خام و مواد اولیه برای صنایع تبدیلی کشاورزی را یکی از دلایل ضعف صادرات در این بخش دانست. وی با اشاره به اینکه در نیمه نخست امسال، بخش کشاورزی و غذایی ایران ۱۱ درصد از صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است، افزود: هزینه بالای پولی و مالی در ایران و نوسازی نشدن خطوط تولید در کارخانه‌ها، منجر به آن شده است که صادرات در بخش صنایع تبدیلی نتواند سهم مناسبی در صادرات کشور داشته باشد./ گسترش تجارت