کسب و کار کشاورزی، حلقه مفقوه کشاورزی صنعتی
کشاورزی در ایران در مرحله گذار از سازوکار سنتی به صنعتی است. طی سالهای گذشته در موضوع صنعتیسازی کشاورزی بیشتر به موضوعاتی همچون «مکانیزاسیون» پرداخته شده است. اما آنچه در این میان کمتر دیده شده، توجه به رشد کسب و کار کشاورزی است. غفلت از ظرفیتهای موجود در کسب و کار کشاورزی، خود به یکی از موانع رشد بخش کشاورزی منجر شده است.

حمید کمار
رشد بخش کشاورزی در ایران همواره یکی از دغدغههای مسئولین کشور بوده است. در میان بحثهای مربوط به رشد کشاورزی آنچه بیش از سایر موضوعات مغفول مانده، کسب و کار کشاورزی (Agribusiness) است. بررسی آمارهای حسابهای ملی و جداول داده ستانده، چگونگی ارتباط بخش کشاورزی با بخشهای پیش (عرضهکننده) و پس از خود (تقاضاکننده) را بیشتر مشخص میکند.
پیش از پرداختن به موضوع، توجه به دو نکته ضروری است:
۱-کوچکترین تبادل یک بخش با بخش دیگر (صرف نظر از حجم تبادلات) کافی است تا میان آن دو، ارتباط اقتصادی تعریف شده و یک بخش (عرضهکننده) پیشین و دیگری (تقاضاکننده) پسین عنوان شود.
۲-تعیین اهمیت بخشهای پیشین (عرضهکننده) یا پسین (تولیدکننده)، به میزان ارزش مبادلات میان بخش کشاورزی با این بخشهاست. مثلا به دلیل هزینه بسیار پایین آب در کشور، ارزش عرضه بخش «آب» به بخش «زراعت و باغداری» کم و در سنجش اهمیت بخشهای پیشین، در مراتب پایین قرار میگیرد.
حوزههای پیشین کشاورزی
بررسی ارزش مبادلات کشاورزی با بخشهای پیشین آن (تقاضای کشاورزی)، مهمترین حوزههای پیشین کشاورزی را به ترتیب، مطابق جدول زیر نشان میدهد. لازم به ذکر است که ارقام داخل جدول، «خالص اشتغال ایجاد شده بر اثر تقاضای بخش متقاضی در بخش عرضهکننده» را نشان میدهد. به عبارت دیگر حاصل تفریق اشتغال از دست رفته بر اثر واردات از اشتغال ایجاد شده بر اثر تقاضای داخلی.
جدول ۱-بزرگترین عرضهکنندگان به بخش کشاورزی و خالص اشتغال ایجاد شده در آنها بر اثر تقاضای کشاورزی
با مشاهده جدول فوق، مشخص میشود که بخش «زراعت و باغداری» به عنوان یکی از مهمترین زیربخشهای کشاورزی در تامین نیازهای سایر زیربخشهای کشاورزی (به جز ماهیگیری) عمل میکند. با این شرایط می توان بخش کشاورزی را به عنوان یکی از خوداتکاترین بخشهای اقتصادی نام برد. همچنین به دلیل نقش ویژه حمل و نقل برای انتقال محصولات کشاورزی به بازار، دو بخش «حمل و نقل» و «ساخت کک، …» (انرژی) جزو مهمترین تامینکنندگان بخش کشاورزی شناخته شدهاند.
حوزههای پسین کشاورزی
بررسی ارزش مبادلات کشاورزی با بخشهای پس از خود آن (عرضه کشاورزی)، مهمترین حوزههای پسین کشاورزی را به ترتیب، مطابق جدول زیر نشان میدهد.
جدول ۲-بزرگترین متقاضیان بخش کشاورزی و خالص اشتغال ایجاد شده در کشاورزی بر اثر تقاضای این بخشها
مطابق انتظار به جز بخش جنگلبانی که تولیدات آن غیرخوراکی است، تمام زیربخشهای دیگر کشاورزی، بیشترین تولیدات خود را به بخش «ساخت محصولات غذایی و انواع آشامیدنیها» عرضه میکنند. همچنین مشخص است که زیربخش «زراعت و باغداری» و «دامداری؛ مرغداری، …» جزو مهمترین متقاضیان تولیدات زیربخشهای کشاورزی هستند. لازم به ذکر است که اعداد منفی داخل جدول نشان دهنده غلبه تقاضای واردات به تقاضای داخلی بوده است. به گونهای که حاصل تفریق «اشتغال ایجاد شده در خارج بر اثر واردات» از «اشتغال ایجاد شده در داخل بر اثر تقاضا از صنایع داخلی» منفی شده و نشانگر پیشی گرفتن مصرف وراداتی از مصرف داخلی در بخش جنگلداری است.
جمعبندی
با توجه به جداول و آمارهای ارائه شده میتوان بخش کشاورزی را بخشی با تبادلات درونی بسیار زیاد دانست. از طرف دیگر به دلیل اینکه در ایران اغلب تولیدات کشاورزی به طور مستقیم به مصرف بخش نهایی (خانوار، صادرات و …) میرسد، تبادلات کمتری با دیگر بخشهای تولیدی و خصوصا بخش صنایع تبدیلی دارد. همین موضوع نشانگر مغفول ماندن کسب و کار در حوزههای پیرامونی کشاورزی (Agribusiness) است. این ظرفیت مغفول مانده در صورت برنامهریزی صحیح و در نظر گرفتن زنجیره تامین میتواند زمینهساز ایجاد میلیونها شغل پایدار شده به طوری که علاوه بر تضمین خودکفایی در بخش کشاورزی، راه را برای فتح بازارهای صادراتی کشورهای دیگر نیز هموار کند.