به گزارش "گسترش تولید و تجارت" دی ماه سال ۹۸ رییس‌کل بانک‌ مرکزی از عملیات بازار باز و سامانه معاملاتی آن رونمایی کرد. از همان زمان مسئولان بانک مرکزی با تاکید بر نقش ضدتورمی این ابزار و با وجود علم به محدودیت‌های ناشی از کرونا و تحریم، اعلام کردند با کمک عملیات بازار باز نرخ تورم به ۲۲% خواهد رسید.

در عملیات بازار باز بانک مرکزی هنگام تورم و رکود اقدام به فروش اوراق قرضه در بازار بین‌بانکی کرده که این اتفاق منجر به کاهش ذخایر بانکی و افزایش نرخ بهره خواهد شد. در این راستا سال ۹۹ بانک مرکزی ۴۹ حراج اوراق بدهی را برگزار کرد و حدود ۱۱۰ هزار میلیارد تومان اوراق بدهی دولتی را از بانک‌ها خریداری نمود.

در ابتدا این حراج‌ها با استقبال چندانی از جانب بانک‌ها مواجه نشد تا جایی که  در ۲۳ مهر ماه، آن هم بعد از برگزاری ۲۰ حراج ناموفق برای اولین بار یک حراج موفق صورت گرفت و به انجام معامله در بازار بین‌بانکی منجر شد.

دلایل عملکرد معکوس عملیات بازار باز در یکسال گذشته

علی‌رغم تبلیغات فراوان، عملکرد بانک مرکزی در یکسال گذشته نشان می‌دهد که عملیات بازار باز تاثیر چندانی بر نرخ تورم نداشته است. به صورت عمده این سیاست موانع زیادی تا کارآیی بهینه دارد که این موانع عبارتند از:

۱- عدم استقلال بانک مرکزی و کسری بودجه شدید دولت: در بیشتر کشورهای دنیا بانک مرکزی به عنوان نهادی مستقل شناخته می‌شود و در اعمال سیاست‌های خود آزادی عمل دارد؛ اما در ایران نه تنها بانک مرکزی ذیل دولت تعریف شده، بلکه دولت‌ها در زمانی که به کسری بودجه برخورد کنند اقدام به استقراض از بانک مرکزی خواهند کرد و بانک مرکزی به دلیل عدم استقلال، امکان ممانعت از این امر را ندارد. تلاش دولت برای استقراض از بانک مرکزی منجر به افزایش ذخایر در بازار بین بانکی و کاهش نرخ بهره شده و در نهایت منجر به افزایش نقدینگی می شود. از همین رو بانک مرکزی همواره در اعمال سیاست‌های پولی خود و تعیین نرخ بهره امکان تصمیم‌گیری بهینه ندارد و به شدت تحت تاثیر تصمیمات دولت است.

۲- عمق کم بازار بدهی: یکی از موانع اجرای عملیات بازار توسط بانک مرکزی، عمق کم بازار اوراق است. برای اجرای صحیح عملیات بازار باز باید معاملات روزانه در بازار ثانویه اوراق به حدی باشد که خرید و فروش اوراق توسط بانک مرکزی تاثیر محسوسی بر این بازار نگذارد اما در ایران به دلیل عمق کم بازار اوراق بدهی دولتی دست بانک مرکزی برای انجام معاملات با حجم بالا بسته است.

۳- ممانعت از افزایش نرخ بهره اوراق بدهی: یکی از دلایل عدم کارآیی عملیات بازار باز پایین نگه داشتن دستوری نرخ بهره است. در عموم کشورهای دنیا تلاش دارند نرخ بهره را در زمان تورم افزایش دهند، اما همانطور که در نمودار مشاهده می‌شود علی‌رغم افزایش تورم، نرخ بهره سرکوب شده است. این اتفاق به جای اینکه مشوق بانک‌ها برای خرید اوراق و کاهش ذخایر خود باشد منجر به تمایل بانک‌ها برای ارائه تسهیلات و یا خرید دارایی به دلیل پایین بودن نرخ بهره شود.

۴- تاثیر بسیار نازل نرخ بهره بر نرخ تورم در اقتصاد ایران: در عموم اقتصادهای دنیا نرخ بهره با اثرگذاری روی تقاضای تسهیلات، روی تقاضای کل اثر می‌گذارد. در شرایط تورمی با افزایش نرخ بهره، تقاضای کل کاهش می‌یابد و منجر به کاهش تورم می‌شود. ولی در ایران این مکانیزم به طور کامل کار نمی‌کند. زیرا عموم مردم دسترسی به تسهیلات ندارند. در نتیجه کاهش یا افزایش نرخ بهره تاثیر کمی بر تقاضای کل و به تبع آن بر نرخ تورم خواهد گذاشت.

عملیات بازار باز و اضافه برداشت‌های بانک‌ها از بانک مرکزی

یکی از بزرگترین مشکلات نظام بانکداری در ایران که به دلیل فقدان نظارت موثر بانکی در حال رخ دادن است مسئله اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی است. اگر نظارت بانکی فعالانه انجام نشده باشد، بانک‌ها اقدام به فعالیت‌های پرریسک می‌کنند که ممکن است منجر به کاهش توان نقدپذیری آن‌ها شود. در این حالت، بانک مرکزی ناچار به پذیرش استقراض و اضافه برداشت بانک مربوطه خواهد شد.

همانطور که در نمودار بالا قابل مشاهده است سهم اضافه برداشت‌های بانک‌ها از بانک مرکزی ارقام قابل توجهی‌ست که ناشی از انفعال بانک مرکزی در نظارت‌ بر بانک‌هاست.

ساختار عملیات بازار باز که در آن بانک‌ها امکان سفارش خرید یا فروش اوراق بدهی را دارند، می‌تواند به عنوان یکی از ابزارهای مهم بانک مرکزی جهت نظارت بر فعالیت بانک‌ها در عین تامین قدرت نقدینگی آن‌ها عمل کند. بانک مرکزی با استفاده از این عملیات امکان قاعده‌مند کردن اضافه ‌برداشت‌های بانک‌ها و تلاش برای کاهش حداکثری آن را پیدا خواهد کرد اما در صورتی که این انفعال بانک مرکزی در نظارت بر بانک‌ها ادامه پیدا کند خود عملیات بازار می‌تواند به ابزار دیگری جهت تامین نقدینگی بانک‌ها تبدیل شود.

لزوم تجدید نظر بانک مرکزی در نقش عملیات بازار باز

عملیات بازار باز یکی از ابزارهای مهم و کارآمد اعمال سیاست‌های پولی در دنیاست که تلاش بانک مرکزی برای پیاده‌سازی آن در کشور قابل تقدیر است. اما هر سیاستی نیازمند زیرساخت‌های لازم برای نیل به اهداف سیاستگذار است، عملیات بازار باز نیز از این قاعده مستثنی نبوده و فراهم نبودن بسیاری از لوازم اجرای آن، مسئولان بانک مرکزی را در اهداف سیاستی خود نظیر کاهش نرخ تورم ناکام گذاشته است. از این‌رو لازم است تا بانک مرکزی با تجدید نظر در نقش عملیات بازار باز برای کنترل تورم در شرایط فعلی به فراهم نمودن لوازم این عملیات و رفع موانع موجود آن بپردازد.

منبع: عیار آنلاین