پس از اصلاحات ارضی در کشور و بعد از وقوع انقلاب اسلامی، سیاست‌های کلی وزارت جهاد کشاورزی به سمت کشاورزی تک‌محصولی[۱] حرکت کرده است. وضعیت فعلی این حوزه گواه بر آن است که برخی از این سیاست‌ها ناکارآمد است و اقتصاد کشاورزی و خانوارهای روستایی را تهدید می‌کند. رفاه و رونق زندگی کشاورزان هر کشور از دغدغه‌های اصلی دولتمردان و پایه توسعه روستایی است که در این زمینه، ایران با مشکلات جدی دست‌وپنجه نرم می‌کند. یکی از ریشه‌های اصلی این معضلات که کشاورزان را در برابر نوسانات قیمتی و تکانه‌های بازار آسیب‌پذیر کرده، کشاورزی تک‌محصولی است.

معضلات و آسیب‌های ناشی از کشت تک‌محصولی

در کشاورزی تک‌محصولی یا فشرده کشاورز تنها در یک واحد کشاورزی (مثلاً فقط زراعت یا پرورش طیور) فعالیت می‌کند و درنهایت تنها یک محصول را روانه بازار هدف می‌کند. در این مدل، اگر بازار و یا فرآیند تولید محصول با شکست مواجه شود کشاورز به‌شدت متضرر خواهد شد. در کشاورزی تک‌محصولی به دلیل خام‌فروشی، تکمیل زنجیره ارزش صورت نمی‌گیرد و کشاورز حاشیه سود بازار را به طور کامل از دست می‌دهد. ضمن این‌که در این مدل، در همه مراحل کاشت، داشت و برداشت، هزینه تمام‌شده و ریسک فعالیت بسیار بالاست چرا که وجود تنها یک محصول، آسیب‌پذیری در برابر آفات و بیماری‌ها را بیشتر کرده است و این کشاورز را مجبور می‌کند از سموم و آفت‌کش‌های بیشتری استفاده کند که هزینه‌های سرسام‌آوری را به بار آورده و همچنین محیط‌زیست را در معرض خطر قرار می‌دهد.

مشکل اساسی دیگری که این مدل دارد، انباشت محصولات جانبی و باقی‌مانده‌های کشاورزی (مانند کاه گندم) است که یا کشاورز باید آن را با قیمت پایین بفروشد و یا برای منهدم کردن آن برای مثال اقدام به آتش زدن کاه و کلش کند و به محیط‌زیست آسیب بزند. این مدل کشاورزی ناقص از قوانین و سیاست‌های نادرستی ناشی می‌شود که به گسترش آن دامن زده است. تفکیک حوزه‌های مختلف کشاورزی در ساختار وزارت جهاد کشاورزی و ادارات مراکز استان‌ها، عدم مجوزدهی برای استقرار چندین واحد کشاورزی در یک مجموعه مزرعه و ایجاد محدودیت‌هایی چون رعایت فواصل برای احداث واحدها در کنار یکدیگر دال بر این مدعا است.

کشاورزی تلفیقی و مزایای آن

کشاورزی تلفیقی (IFS[۲]) مکمل و تکامل یافته کشت تک‌محصولی است و رفاه کشاورزان و بهبود درآمد آنان را هدف قرار می‌دهد. کشاورزی تلفیقی ترکیب مناسبی از انواع واحدهای کشاورزی اعم از زراعت، باغداری، دامداری، پرورش طیور، شیلات و غیره است که در طول و عرض یکدیگر قرار دارند و با ارتباطات شبکه‌ای میان واحدها امکان فعالیت‌های متقابل را فراهم می‌آورد. در این مدل، محصولات جانبی و یا اصلی تولیدشده در یک واحد به‌عنوان نهاده در سایر واحدها مورد استفاده قرار می‌گیرد و زنجیره ارزش تا حد امکان در داخل مجموعه مزرعه تکمیل می‌شود. در کشاورزی تلفیقی، با توجه به پتانسیل، شرایط مختلف آب‌وهوایی و مزیت‌های نسبی یک منطقه، از تلفیق واحدهای مختلف با یکدیگر، محصولات متنوعی تولید می‌شود.

در کشاورزی تلفیقی محصولات متنوع تولیدشده، کشاورز را قادر می‌سازد در بازار قدرت مانور بیشتری داشته، در برابر نوسانات قیمتی مصون باشد و با فرآوری و ایجاد ارزش‌افزوده در محصولات، حاشیه سود بازار را نصیب خود کند. در این مدل، کشاورز هم عرضه‌کننده و هم متقاضی محصولات خود است و دست دلالان، هم در تامین نهاده‌ها و هم فروش محصولات نهایی کوتاه می‌شود و به افزایش درآمد کشاورز می‌انجامد. علاوه‌براین، با استفاده از محصولات یک واحد به‌عنوان نهاده در سایر واحدها، هزینه‌های تامین نهاده‌ها برای کشاورز کاهش می‌یابد. درنهایت به دلیل وجود واحدهای مختلف، این امکان فراهم می‌شود تا کشاورز در همه فصول سال مشغول به فعالیت باشد و در تمام طول سال محصولاتی برای ارائه به بازار داشته باشد که این امر درآمد مستمر و پایداری برای کشاورز در پی خواهد داشت.

جایگاه IFS در آمارهای جهانی

کشاورزی تلفیقی در بسیاری از کشورهای پیشرو اجرا می‌شود و در حال گسترش است. طبق آمار سازمان فائو، ۹۲ درصد شیر جهان، تمام گوشت بوفالو و ۷۰ درصد از گوشت دام‌های سبک با استفاده از این سیستم تامین می‌شود. در اروپا، موسسه‌ای ذیل اتحادیه اروپا به نام EISA[۱] شکل گرفته که هدف اصلی آن گسترش کشاورزی پایدار و مقاوم در اروپا است. EISA منحصراً کشاورزی تلفیقی را –به‌ویژه برای زمین‌های کشاورزی خُرد- مناسب می‌‌داند و برنامه‌ها و اقدامات جدی برای اجرای آن ترتیب می‌دهد.

وزارت کشاورزی هند نیز چهار برنامه اصلی برای گسترش و تقویت کشاورزی دارد که یکی از آن‌ها را IFS تشکیل می‌دهد و سالانه بودجه اجرای آن افزایش می‌یابد؛ اجرای این مدل در هند نه‌تنها بهره‌وری را نسبت به کشاورزی فشرده دو برابر می‌کند بلکه اشتغال‌زایی را نیز نزدیک به چهار برابر افزایش داده است. IFS بیشترین سیستم‌های کشاورزی در استرالیا را به خود اختصاص داده است. به طوری که ۵۵ درصد از کشاورزی این کشور تلفیقی است.

جمع‌بندی

تنوع اقلیمی و زیستی منحصربه‌ فرد ایران، دانش بومی کشاورزان و پتانسیل بالقوه زمین‌های خُرد کشاورزی این امکان را فراهم می‌کند تا در راستای تحقق مولفه‌های اقتصاد مقاومتی، کشاورزی کشور را بر اساس مدل بهره‌برداری تلفیقی، رونق بخشد و مقاوم کند. در این صورت، با افزایش درآمد کشاورزان و ایجاد رفاه و رونق در زندگی آن‌ها، امکان اشتغال روستایی فراهم خواهد شد و از مهاجرت روستائیان و آسیب‌های پس از آن جلوگیری می‌شود.

وزرات جهاد کشاورزی و سایر نهاد‌های مربوطه باید مسیر توسعه کشاورزی تلفیقی را تسهیل کنند و همان‌طور که وزارتخانه‌های سایر کشورهای پیشرو در عرصه کشاورزی به این سمت حرکت کرده‌اند وزارت جهاد کشاورزی نیز باید برای این مهم برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و بلندمدت اتخاذ نماید.